Kto i kiedy składa się zawiadomienie o transakcji podejrzanej?
Instytucja obowiązana składa zawiadomienie o transakcji podejrzanej (Suspicious Activity Report – SAR) do Generalnego Inspektora Informacji Finansowej (GIIF), gdy istnieje uzasadnione podejrzenie, że:
- Określona transakcja może mieć związek z praniem pieniędzy lub finansowaniem terroryzmu, lub
- Określone wartości majątkowe mogą mieć związek z praniem pieniędzy lub finansowaniem terroryzmu
Czym jest „uzasadnione podejrzenie”?
Uzasadnione podejrzenie to najniższy stopień weryfikacyjny w całej procedurze. Instytucja obowiązana musi oprzeć swoje działanie na uzasadnionych podstawach, ale standard należytej staranności jest niższy niż ten oczekiwany później od GIIF czy prokuratora.
Przykłady sytuacji budzących uzasadnione podejrzenie:
- Transakcje nietypowe, nienaturalnie złożone lub opiewające na wysokie kwoty bez uzasadnienia prawnego lub gospodarczego
- Wpłaty przez osoby, których sytuacja majątkowa nie uzasadnia dysponowania wpłacaną kwotą
- Seria mniejszych wpłat tuż poniżej granicy obligującej do rejestracji
- Wpłaty w małych nominałach
- Większe i częstsze przelewy z/do krajów znanych z handlu narkotykami
- Wpłaty gotówkowe wielu różnych osób na to samo konto
- Niejasny lub wręcz niedorzeczny cel gospodarczy transakcji
Czym jest zawiadomienie o transakcji podejrzanej (SAR)?
Zawiadomienie o transakcji podejrzanej to formalne zgłoszenie składane za pomocą środków komunikacji elektronicznej, które uruchamia wieloetapową procedurę weryfikacyjną mającą na celu zapobieganie praniu pieniędzy i finansowaniu terroryzmu.
Procedura zawiadomienia – krok po kroku
Etap 1: Zgłoszenie przez instytucję obowiązaną
Kto składa zawiadomienie?
Zawiadomienie składają instytucje obowiązane, w tym:
- Banki
- Instytucje finansowe
- Inne podmioty wymienione w ustawie o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy
Wyjątek: Obowiązek nie dotyczy adwokatów, radców prawnych i doradców podatkowych w zakresie informacji uzyskanych podczas udzielania porady prawnej dotyczącej postępowania sądowego.
Kiedy należy złożyć zawiadomienie?
Zawiadomienie należy przekazać niezwłocznie – czyli bez nieuzasadnionej zwłoki, możliwie jak najszybciej (ale niekoniecznie natychmiast). Termin ten jest oceniany kazuistycznie, uwzględniając:
- Charakter prowadzonej działalności
- Czas potrzebny przeciętnemu pracownikowi na identyfikację przesłanek
- Konieczność zapobieżenia realnej szkodzie społecznej
Cel: Instytucje powinny działać przed dokonaniem transakcji – tylko wtedy można urzeczywistnić cel przepisu.
Co zawiera zawiadomienie?
Instytucja obowiązana przekazuje:
- Dane identyfikacyjne klienta: imię, nazwisko, obywatelstwo, PESEL/data urodzenia, numer dokumentu tożsamości, adres zamieszkania
- Dla firm: nazwa, NIP, adres prowadzenia działalności
- Informacje o wartościach majątkowych: rodzaj, wartość, miejsce przechowywania
- Dane transakcji: numer rachunku, opis transakcji lub prób ich wykonania
- Dla transakcji transgranicznych: państwo EOG powiązane z transakcją
- Uzasadnienie: dokumentacja ryzyka prania pieniędzy lub finansowania terroryzmu
- Termin: przewidywany termin przeprowadzenia transakcji
Jak składa się zawiadomienie?
Zawiadomienie przekazuje się za pomocą środków komunikacji elektronicznej:
- Przez system informatyczny GIIF
- Przez platformę ePUAP
- W inny sposób uzgodniony z GIIF
Kto faktycznie dokonuje zgłoszenia?
W praktyce zawiadomienie przekazuje wyznaczony w instytucji pracownik zajmujący kierownicze stanowisko odpowiedzialne za zgodność (compliance officer).
Etap 2: Potwierdzenie przez GIIF
Po otrzymaniu zawiadomienia GIIF niezwłocznie potwierdza jego przyjęcie poprzez urzędowe poświadczenie odbioru zawierające:
- Datę i godzinę przyjęcia zawiadomienia (kluczowe dla biegu terminów)
- Pełną nazwę GIIF
- Inne dane określone w przepisach
Od momentu wskazanego w potwierdzeniu rozpoczyna się bieg wszystkich terminów proceduralnych.
Etap 3: Czasowe wstrzymanie transakcji (24 godziny)
Od momentu otrzymania potwierdzenia przyjęcia zawiadomienia, przez maksymalnie 24 godziny, instytucja obowiązana:
- Nie przeprowadza zgłoszonej transakcji
- Nie przeprowadza innych transakcji obciążających rachunek, na którym zgromadzono podejrzane wartości majątkowe
Ważne: Obowiązek powstrzymania się od przeprowadzenia transakcji aktualizuje się już w momencie powzięcia uzasadnionego podejrzenia, nie dopiero po złożeniu zawiadomienia.
Ten 24-godzinny okres daje GIIF czas na wstępną analizę sprawy i podjęcie decyzji.
Wykluczenie sobót i dni wolnych: Z biegu terminów wyłącza się soboty i dni ustawowo wolne od pracy.
Etap 4: Decyzja GIIF
W ciągu 24 godzin GIIF analizuje zawiadomienie przy wyższym standardzie należytej staranności niż instytucja obowiązana i podejmuje jedną z dwóch decyzji:
Opcja A: Żądanie wstrzymania transakcji lub blokady rachunku
Jeśli GIIF uzna, że transakcja może mieć związek z praniem pieniędzy lub finansowaniem terroryzmu, przekazuje instytucji obowiązanej (za pomocą środków komunikacji elektronicznej) żądanie:
- Wstrzymania transakcji lub blokady rachunku
- Na okres nie dłuższy niż 96 godzin (licząc od daty i godziny z potwierdzenia przyjęcia zawiadomienia)
- Z precyzyjnym określeniem wartości majątkowych objętych żądaniem
Różnica między wstrzymaniem a blokadą:
- Wstrzymanie transakcji: czasowe ograniczenie dotyczące określonej transakcji lub większej liczby określonych transakcji
- Blokada rachunku: czasowe uniemożliwienie korzystania ze wszystkich lub części wartości majątkowych zgromadzonych na rachunku (środek bardziej dotkliwy)
Po otrzymaniu żądania instytucja obowiązana niezwłocznie wstrzymuje transakcję lub blokuje rachunek.
Co dalej? GIIF niezwłocznie po przekazaniu żądania zawiadamia właściwego prokuratora o podejrzeniu popełnienia przestępstwa prania pieniędzy lub finansowania terroryzmu.
Opcja B: Zwolnienie z obowiązku
GIIF może zwolnić instytucję obowiązaną z obowiązku powstrzymania się od przeprowadzenia transakcji, jeśli:
- Posiadane informacje nie dają podstaw do zawiadomienia prokuratora o podejrzeniu popełnienia przestępstwa, lub
- Wstrzymanie transakcji lub blokada rachunku mogłyby utrudnić wykonywanie zadań organom wymiaru sprawiedliwości, służbom odpowiedzialnym za bezpieczeństwo obywateli lub ściganie sprawców przestępstw
Zwolnienie jest przekazywane za pomocą środków komunikacji elektronicznej.
Po otrzymaniu zwolnienia instytucja obowiązana może przeprowadzić transakcję i nie ma obowiązku zgłaszać podejrzeń bezpośrednio prokuratorowi.
Etap 5: Działania prokuratora
Po otrzymaniu zawiadomienia od GIIF, właściwy prokurator może (nie musi) wydać postanowienie o:
- Wstrzymaniu transakcji, lub
- Blokadzie rachunku
Na czas oznaczony nie dłuższy niż 6 miesięcy (licząc od dnia otrzymania zawiadomienia).
Przedłużenie: Prokurator może przedłużyć wstrzymanie lub blokadę na dalszy okres nie dłuższy niż kolejne 6 miesięcy (łącznie maksymalnie 12 miesięcy).
Wymagania dotyczące postanowienia prokuratora
Postanowienie powinno określać:
- Zakres wstrzymania transakcji lub blokady rachunku
- Sposób wstrzymania lub blokady
- Termin stosowania środka
Najwyższy standard należytej staranności: Od prokuratora oczekuje się najwyższego standardu weryfikacji – nie może działać automatycznie czy dowolnie. Decyzja musi być oparta na uzasadnionych podstawach wynikających z podjętych środków procesowych, z poszanowaniem konstytucyjnych ram ingerencji w prawo własności i swobody działalności gospodarczej.
Kontrola sądowa
Na postanowienie prokuratora przysługuje zażalenie do sądu właściwego do rozpoznania sprawy:
- Termin: 7 dni od doręczenia postanowienia
- Charakter: względnie suspensywny (wniesienie zażalenia co do zasady nie wstrzymuje wykonania postanowienia)
- Uprawnieni: podmiot, którego dotyczy zatrzymana transakcja lub blokada wartości majątkowych; w niektórych przypadkach sama instytucja obowiązana
Rola sądu: Sąd weryfikujący działania prokuratora dysponuje najszerszymi środkami procesowymi i od niego oczekuje się spełnienia najwyższego standardu należytej staranności. Kontrola sądowa powinna stanowić weryfikację formalnych i materialnych podstaw stosowania środków z poszanowaniem konstytucyjnych praw jednostki.
Etap 6: Upadek środka
Wstrzymanie transakcji lub blokada rachunku upada, jeżeli przed upływem czasu ich stosowania nie zostanie wydane:
- Postanowienie o zabezpieczeniu majątkowym (wymaga przejścia do fazy in personam), lub
- Postanowienie w przedmiocie dowodów rzeczowych
Od 12 stycznia 2022 r.: Zgodnie z art. 236b § 1 KPK rzeczą lub przedmiotem w rozumieniu przepisów o dowodach rzeczowych są również środki na rachunku. Postanowienie w przedmiocie dowodów rzeczowych może dotyczyć środków na rachunku, jeżeli zostały zatrzymane jako dowód w sprawie.
Uprawnienie klienta do informacji
Klient instytucji obowiązanej, który wydaje dyspozycję przeprowadzenia podejrzanej transakcji lub jest posiadaczem/właścicielem podejrzanych wartości majątkowych, może wystąpić z wnioskiem do instytucji obowiązanej o informację, czy GIIF przekazał żądanie wstrzymania transakcji lub blokady rachunku.
Instytucja obowiązana może (nie musi) udzielić takiej informacji – decyzja należy do niej.
Jest to wyjątek od zasady zachowania w tajemnicy informacji o czynnościach z zakresu przeciwdziałania praniu pieniędzy. Mechanizm ten chroni interes instytucji obowiązanej, umożliwiając jej wykazanie, że brak realizacji zobowiązań nie jest spowodowany jej zaniedbaniem.
Stopniowy charakter procedury i standardy należytej staranności
Procedura opiera się na zasadzie stopniowej eskalacji ze wzrastającym standardem należytej staranności:
| Etap | Dysponent środka | Standard należytej staranności | Maksymalny czas |
|---|---|---|---|
| 1 | Instytucja obowiązana | Najniższy | – |
| 2 | GIIF | Wyższy | 96 godzin |
| 3 | Prokurator | Najwyższy | 6 + 6 miesięcy |
| 4 | Sąd (kontrola) | Najwyższy | – |
Im dalszy etap procedury, tym:
- Dłuższy możliwy okres stosowania środka
- Wyższy standard weryfikacji wymagany od organu
- Szersze środki procesowe dostępne organowi
- Większa dolegliwość dla jednostki
Środki o charakterze wyjątkowym – gwarancje konstytucyjne
Wstrzymanie transakcji i blokada rachunku stanowią wyjątkową ingerencję w konstytucyjne prawa:
- Prawo własności (art. 64 Konstytucji RP)
- Swoboda działalności gospodarczej (art. 20, 22 Konstytucji RP)
Dlatego ich stosowanie musi:
- Być ograniczone do niezbędnego minimum
- Następować tylko w sytuacjach wyjątkowych, uzasadnionych wartościami demokratycznego państwa prawnego
- Urzeczywistniać zasadę proporcjonalności (art. 31 ust. 3 Konstytucji RP)
- Eliminować dowolność stosowania
Wyraźnie podkreślenia wymaga: Środki te są stosowane wobec osoby niewinnej, której nie przedstawiono nawet zarzutu popełnienia przestępstwa.
Co powinieneś wiedzieć, jeśli Twoja działalność mogła być przedmiotem SAR
Jeśli podejrzewasz, że Twoja działalność mogła stanowić przedmiot zawiadomienia o transakcji podejrzanej:
Czego możesz się spodziewać?
- Nie zostaniesz poinformowany o fakcie złożenia zawiadomienia przez instytucję obowiązaną – obowiązuje tajemnica tych czynności
- GIIF mógł złożyć zawiadomienie do prokuratury o podejrzeniu popełnienia przestępstwa prania pieniędzy lub finansowania terroryzmu
- Dowiesz się o sprawie dopiero gdy prokurator podejmie czynności procesowe:
- Przeszukanie
- Przesłuchanie
- Postawienie zarzutów
- Zabezpieczenie majątkowe
- Prokurator może zastosować środki:
- Wstrzymanie transakcji
- Blokadę rachunku
- Zabezpieczenie majątkowe
Statystyki – skala zjawiska
Według danych GIIF:
- Rok 2022: 4500 zawiadomień SAR (wzrost o 17% w porównaniu do 2021 r.)
- Rekordowa liczba zawiadomień w ciągu 12 miesięcy
- Wzrost może wynikać z coraz bardziej aktywnej analizy podejmowanej przez instytucje obowiązane
- Łączna liczba zawiadomień w Polsce pozostaje relatywnie niewielka w porównaniu do obrotu gospodarczego
Jak możemy Ci pomóc?
Kancelaria Skarbiec zapewnia kompleksowe wsparcie w sprawach związanych z zawiadomieniami o transakcjach podejrzanych:
✓ Przygotowanie na czynności procesowe – pomożemy Ci przygotować się na przeszukanie, przesłuchanie czy postawienie zarzutów
✓ Ochrona Twoich praw – zadbamy o to, aby wszystkie działania organów były podejmowane z poszanowaniem Twoich konstytucyjnych praw
✓ Kwestionowanie nielegalnego pochodzenia środków – przygotujemy zażalenia na postanowienia prokuratora o wstrzymaniu transakcji lub blokadzie rachunku
✓ Reprezentacja w postępowaniu – zapewnimy profesjonalną obronę na każdym etapie postępowania
✓ Strategia obrony – opracujemy kompleksową strategię uwzględniającą specyfikę Twojej sprawy i działalności
Skontaktuj się z nami, aby omówić Twoją sytuację i możliwości działania.
Czy instytucja finansowa odpowiada za bezzasadne złożenie raportu o transakcji podejrzanej?
W 2013 r. wspólnie z dr Markiem Ciecierskim pisaliśmy o wyroku Sądu Najwyższego w Londynie, który – po trwającym 4,5 roku sporze – wydał werdykt oddalający pozew rodziny Shah (Jayesh Shah, Shaleetha Mahabeer) prowadzącej interesy w Zimbabwe, o odszkodowanie od HSBC Private Bank (UK) Limited za nieuprawnione wstrzymanie czterech transakcji finansowych. Powodem niewykonania instrukcji klienta było podejrzenie – jak się później okazało nieuzasadnione – o pranie brudnych pieniędzy.
Już wówczas wskazywaliśmy, że brak realnej odpowiedzialności osób składających za raporty o transakcjach podejrzanych powodować możne mnożenie takich raportów bez potrzeby. Jeśli są najmniejsze wątpliwości zawsze łatwiejszym rozwiązaniem będzie złożyć raport i zostawić klienta z problemem:
„Jeśli pracownicy firm finansowych mieliby rzetelnie uzasadniać swoje decyzje przed sądem, ogromnie wzrosłaby w stosunku do nich poprzeczka wymagań śledczych i analitycznych. Stąd werdykt legitymizuje status quo, czyli banki nie muszą się wiele napracować, aby złożyć zawiadomienie o podejrzeniu prania pieniędzy.
Obecnie przedłożenie raportu SAR nie wiąże się z rzeczywistą odpowiedzialnością składającego go urzędnika. Gdyby miał on rozważać koszty swojej pomyłki efekt byłby odstraszający. Wiązałby się z ogromnymi nakładami na prawników, należałoby poczynić rewolucyjne zmiany w prawie bankowym. Reasumując, proces chluby HSBC nie przyniósł, ale został przyjęty z westchnieniem ulgi.
Analizując problem z punktu widzenia rodziny Shah, werdykt to kolejny krok w tył w sferze przestrzegania praw człowieka. Niewinnemu, jak się okazało klientowi, odmawia się wykonania zapisów umowy oraz prawa do informacji o powodach takiej decyzji. Taka sytuacja nie tylko niszczy relacje pomiędzy bankiem a klientem, ale także rodzi prawdopodobieństwo strat po stronie klienta. Kto mam być za nie odpowiedzialny: klient czy bank? Sąd uważa, że klient, a wszystko to w imię wyższego celu, który sąd wprawdzie nie zdefiniował, ale którego niejako „szantażował” salę sadową: walki z terroryzmem.”
Czytaj więcej na https://biznes.interia.pl/finanse/news-banki-tajnym-wspolpracownikiem-sluzb-specjalnych,nId,3888230
