Globalny rynek dzieł sztuki, z rocznymi obrotami szacowanymi na 57,5 miliarda dolarów w 2024 roku, stał się jednym z najbardziej podatnych sektorów na nadużycia w kontekście prania pieniędzy, omijania sankcji i innych przestępstw finansowych. Choć zdecydowana większość uczestników rynku działa legalnie i nie ma powiązań z nielegalną działalnością, unikalne cechy tego sektora – wysokie wartości transakcji, subiektywna wycena, historyczna kultura prywatności oraz tradycyjnie ograniczona regulacja – stwarzają istotne ryzyko wykorzystania przez przestępców.
Skala i charakterystyka rynku
Rynek sztuki obejmuje nie tylko tradycyjne dzieła malarskie i rzeźby, ale także antyki, przedmioty kolekcjonerskie i coraz częściej aktywa cyfrowe takie jak NFT (non-fungible tokens), z których każdy przedstawia odrębne ryzyko prania pieniędzy. Fundamentalne podatności wynikają z kilku powiązanych ze sobą czynników, w tym minimalnej przejrzystości umożliwiającej kupującym i sprzedającym pozostawanie anonimowymi poprzez pośredników, fasadowe spółki offshore i offshore’owe struktury powiernicze.
W przeciwieństwie do instytucji finansowych podlegających rygorystycznym regulacjom AML, uczestnicy rynku sztuki tradycyjnie napotykali ograniczony nadzór, tworząc luki regulacyjne, które przestępcy systematycznie wykorzystują.
Trzy etapy prania pieniędzy przez rynek sztuki
Pranie pieniędzy przez rynek sztuki podąża klasycznym trzystopniowym procesem – umieszczenie (placement), nawarstwianie (layering) i integracja (integration) – ale adaptuje te etapy do wykorzystania unikalnych cech rynku sztuki.
Umieszczenie (Placement) następuje, gdy nielegalne środki po raz pierwszy wchodzą do legalnej gospodarki poprzez zakup dzieł sztuki. Przestępcy używają brudnych pieniędzy do nabywania dzieł sztuki, często płacąc gotówką lub kierując płatności przez spółki fasadowe w celu ukrycia pochodzenia środków. Akceptacja przez rynek sztuki dużych transakcji gotówkowych i korzystanie z pośredników ułatwia to początkowe umieszczenie bez uruchomienia wymogów raportowania, które miałyby zastosowanie w tradycyjnych systemach finansowych.
Nawarstwianie (Layering) obejmuje tworzenie złożonych warstw transakcji w celu oddalenia pieniędzy od ich przestępczego źródła. W kontekście sztuki może to obejmować zakup dzieła sztuki przez jedną spółkę fasadową, przechowywanie go we freeporcie, a następnie sprzedaż przez inny podmiot. Dzieło sztuki może zmieniać właścicieli wielokrotnie – często bez fizycznego przemieszczania – tworząc papierowy ślad, który ukrywa pierwotną transakcję. Subiektywny charakter wyceny dzieł sztuki pozwala przestępcom uzasadniać znaczne fluktuacje cen między transakcjami, dodatkowo komplikując wysiłki śledzenia nielegalnych środków.
Integracja (Integration) reprezentuje końcowy etap, gdzie wyprane środki są ponownie wprowadzane do legalnej gospodarki. Przestępca sprzedaje dzieło sztuki nieświadomemu nabywcy, otrzymując „czyste” pieniądze, które wydają się pochodzić z legalnej transakcji artystycznej. Alternatywnie, dzieło sztuki może być użyte jako zabezpieczenie kredytów, zapewniając płynność, podczas gdy bazowy składnik aktywów zyskuje na wartości, tworząc dodatkowe warstwy legalności.
Pranie pieniędzy za pomocą dzieł sztuki – kluczowe metody i techniki
Manipulacja cenami i subiektywna wycena
Inherentnie subiektywny charakter wyceny dzieł sztuki umożliwia wyrafinowane schematy manipulacji cenami. W przeciwieństwie do akcji lub nieruchomości z przejrzystymi mechanizmami wyceny, wartość dzieł sztuki zależy od czynników takich jak reputacja artysty, proweniencja, rzadkość i estetyka – wszystkie są wysoce subiektywnymi ocenami. Przestępcy wykorzystują tę subiektywność poprzez schematy zawyżania i zaniżania wartości faktur.
W scenariuszach zawyżania przestępcy sztucznie zawyżają cenę zakupu dzieła sztuki używając brudnych pieniędzy, następnie sprzedają po niższej „stawce rynkowej”, zatrzymując różnicę jako pozornie legalny zysk. Odwrotnie, zaniżanie wartości pozwala na przemieszczanie środków przez granice, unikając podatków i kontroli kapitałowych. Nieprzejrzystość rynku sztuki sprawia, że organom jest niezwykle trudno zakwestionować te wyceny lub udowodnić manipulację.
Anonimowość i korzystanie z pośredników
Tradycyjna kultura prywatności i poufności rynku sztuki tworzy wiele możliwości ukrycia. Transakcje rutynowo odbywają się poprzez sieci pośredników, w tym doradców artystycznych, dealerów, konsultantów i agentów, którzy działają w imieniu nieujawnionych mocodawców. Ta struktura pozwala beneficjentom rzeczywistym pozostać ukrytym za warstwami profesjonalnych pośredników.
Spółki fasadowe zarejestrowane w jurysdykcjach offshore dodają kolejną warstwę anonimowości. Pandora Papers z 2021 roku ujawniły ponad 1600 dzieł sztuki około 400 artystów handlowanych przez spółki fasadowe i trusty w rajach podatkowych. Rosyjscy oligarchowie Arkady i Boris Rotenberg używali spółek fasadowych na Brytyjskich Wyspach Dziewiczych do zakupu ponad 18 milionów dolarów w sztuce przez nowojorskie domy aukcyjne, z powodzeniem omijając amerykańskie sankcje.
Freeporty i magazyny wysokiego bezpieczeństwa
Luksusowe freeporty reprezentują jedną z najbardziej znaczących podatności na globalnym rynku sztuki. Te magazyny wysokiego bezpieczeństwa, wolne od podatków – szczególnie Geneva Freeport, który przechowuje szacowane 100 miliardów dolarów w sztuce – pozwalają dziełom sztuki być kupowanym, sprzedawanym i przechowywanym w nieskończoność bez wchodzenia na terytorium celne żadnego kraju.
Dzieła sztuki przechowywane we freeportach są uznawane za „w tranzycie”, unikając opłat importowych, podatków VAT i wymogów raportowania[33][34]. Własność może być przenoszona wiele razy, podczas gdy fizyczne dzieło sztuki pozostaje nieruchome, tworząc możliwości nawarstwiania transakcji bez wykrycia[34][36]. Kombinacja korzyści podatkowych, bezpieczeństwa i nieprzejrzystości sprawia, że freeporty są idealne zarówno dla uchylania się od podatków, jak i prania pieniędzy[33][36].
Kredyty zabezpieczone dziełami sztuki
Finansowanie sztuki – używanie dzieł sztuki jako zabezpieczenia kredytów – przedstawia odrębne ryzyko prania pieniędzy, które w dużej mierze uniknęło kontroli regulacyjnej. Główne instytucje, w tym Sotheby’s Financial Services i wyspecjalizowani kredytodawcy, oferują kredyty warte miliony dolarów zabezpieczone sztuką, zazwyczaj udzielając zaliczek w wysokości 40-60% wycenionej wartości.
Przestępcy mogą kupić dzieło sztuki nielegalnymi środkami, użyć go jako zabezpieczenia „legalnego” kredytu, a następnie potencjalnie nie wywiązać się ze zobowiązań – efektywnie prając pieniądze, podczas gdy dzieło sztuki zyskuje na wartości w magazynie.
NFT i sztuka cyfrowa
Gwałtowny wzrost NFT stworzył nowe podatności na pranie pieniędzy, które łączą tradycyjne ryzyko fizycznej sztuki z anonimowością kryptowalut. Listopad 2023: Zabawki skonfiskowane w związku z praniem pieniędzy wartym miliardy dolarów mogą być warte tysiące. Uwagę przykuły kolorowe figurki Bearbrick – kolekcjonerskie figurki zabawkowe wyprodukowane przez japońską firmę Medicom Toy. Eksperci oszacowali, że skonfiskowane Bearbricks mogą być warte od 450 000 do 1 miliona dolarów.
NFT umożliwiają szybki wash trading przez wiele kont w celu sztucznego zawyżenia postrzeganej wartości[24][26]. W przeciwieństwie do fizycznej sztuki wymagającej magazynowania i transportu, NFT mogą być handlowane globalnie w sekundach, przemieszczając się przez wiele jurysdykcji i portfeli w celu ukrycia śladu pieniężnego.
Główne skandale i przypadki nadużyć
Sprawa Romana Abramowicza
Październik 2023: Większościowe udziały w wartej prawie miliard dolarów kolekcji dzieł Romana Abramowicza zostały przeniesione na jego byłą żonę przed sankcjami. Z śledztwa The Guardian wynika, że zagraniczny fundusz powierniczy kontrolujący ogromną kolekcję dzieł sztuki rosyjskiego miliardera został zmieniony w taki sposób, że jego była żona, Dasza Żukowa, stała się jego większościowym beneficjentem na kilka tygodni przed inwazją Rosji na Ukrainę.
W kolekcji znajdują się dzieła Moneta, Degasa, Matisse’a, Picassa i Magritte’a; rosyjscy moderniści; oraz brytyjscy artyści współcześni, tacy jak Lucian Freud, Francis Bacon i David Hockney. Wszystkie są własnością Seline-Invest, firmy zarejestrowanej na British Virgin Islands. Według przepisów UE, Wielkiej Brytanii i USA wszelkie aktywa, w których więcej niż 50% należy do osoby objętej sankcjami, mogą zostać zamrożone, co według ekspertów może wyjaśniać wstrząsy w porozumieniach powierniczych.
Sprawa finansowania Hezbollahu
Październik 2023: Libański kolekcjoner dzieł sztuki Nazem Ahmad został oskarżony o finansowanie grupy bojowników Hezbollah. Amerykańscy prokuratorzy przedstawili dowody pokazujące, jak łatwo sprzedaż dzieł sztuki może zostać wykorzystana do nielegalnej działalności. Ahmad rzekomo uniknął amerykańskich sankcji nałożonych na niego w 2019 r., zatrudniając sieć firm w celu ukrycia wielomilionowych transakcji na dziełach sztuki i diamentach.
Z aktu oskarżenia wynika, że nawet po ujawnieniu powiązań pana Ahmada z Hezbollahem artysta z Nowego Jorku nieświadomie sprzedał mu dzieła sztuki, a następnie galeria artysty nieświadomie sprzedała sześć prac podmiotowi powiązanemu z panem Ahmadem. Inna galeria w Chicago sprzedała 21 dzieł sztuki firmie, z której regularnie korzystał Ahmad, co stanowiło naruszenie sankcji.
Ukraińska baza danych dzieł sztuki objętych sankcjami
Wrzesień 2023: Ukraina tworzy bazę danych o dziełach sztuki powiązanych z Rosjanami dotkniętymi sankcjami. Od Salvatora Mundi Leonarda da Vinci po Cztery Marilyny Andy’ego Warhola to kolekcja dzieł sztuki, która mogłaby ozdobić każdą galerię na świecie. To tylko niektóre z 300, których liczba wciąż rośnie, i o których wiadomo, że niedawno stały się własnością obywateli Rosji objętych zachodnimi sankcjami, a które zostały wprowadzone do bazy danych z możliwością przeszukiwania utworzonej przez Ukraińską Krajową Agencję ds. Zapobiegania Korupcji (NACP).
Pranie pieniędzy na rynku sztuki – Krajobraz regulacyjny
Unia Europejska: 5AMLD i 6AMLD
Unia Europejska przewodziła międzynarodowym wysiłkom regulacji rynku sztuki poprzez Piątą Dyrektywę Przeciwdziałania Praniu Pieniędzy (5AMLD), wdrożoną w styczniu 2020 roku. Dyrektywa ta rozszerzyła kompleksowe zobowiązania AML/CFT na „uczestników rynku sztuki” (AMPs) dla transakcji o wartości 10 000 euro lub więcej.
Zgodnie z 5AMLD dealerzy sztuki, galerie, domy aukcyjne, pośrednicy i operatorzy freeportów muszą wdrożyć oparte na ryzyku programy AML, przeprowadzać due diligence klientów (CDD), identyfikować beneficjentów rzeczywistych, sprawdzać według list sankcyjnych, monitorować osoby zajmujące eksponowane stanowiska polityczne (PEPs), szkolić personel, utrzymywać rejestry i raportować podejrzane działania.
Wielka Brytania
Wielka Brytania wdrożyła równoległe regulacje poprzez poprawki do Money Laundering, Terrorist Financing and Transfer of Funds Regulations 2017, obejmujące AMPs zajmujących się sztuką o wartości 10 000 euro lub więcej. Egzekwowanie znacznie się zintensyfikowało, z HMRC nakładającym 1 860 kar AML między 2021/22 a 2024/25 – wzrost o 177% w ciągu czterech lat.
W maju 2025 roku Wielka Brytania rozszerzyła obowiązki raportowania sankcji finansowych, aby wyraźnie uwzględnić rynek sztuki. Zgodnie z nowymi zasadami AMPs muszą zgłaszać podejrzane naruszenia sankcji do Biura Wdrażania Sankcji Finansowych (OFSI) w ciągu 24 godzin, z karami obejmującymi do 7 lat więzienia i grzywny do 1 miliona funtów lub 50% wartości transakcji, w zależności od tego, która wartość jest wyższa.
Stany Zjednoczone: Ciągła luka regulacyjna
Stany Zjednoczone reprezentują najbardziej znaczącą lukę regulacyjną na świecie, z rynkiem sztuki pozostającym w dużej mierze poza kompleksowymi wymogami AML/CFT[8][18]. Bank Secrecy Act (BSA), który nakłada rygorystyczne zobowiązania AML na instytucje finansowe, obecnie nie ma zastosowania do dealerów sztuki lub domów aukcyjnych zajmujących się wyłącznie kupnem i sprzedażą sztuki.
Badanie Departamentu Skarbu USA z lutego 2022 roku dotyczące prania pieniędzy na rynku sztuki wysokiej wartości stwierdziło, że choć istnieją podatności, „rynek sztuki nie powinien być natychmiastowym punktem zainteresowania dla nałożenia kompleksowych wymogów AML/CFT”.
W lipcu 2025 roku dwupartyjna ustawa – Art Market Integrity Act – została wprowadzona do Senatu USA. Ustawa ta zmieniłaby BSA, aby dodać pośredników rynku sztuki, w tym dealerów, doradców, konsultantów, galerie i domy aukcyjne do definicji „instytucji finansowych”, tym samym wymagając zgodności z AML.
Financial Action Task Force (FATF)
W marcu 2023 roku FATF opublikowała swoje wytyczne „Pranie pieniędzy i finansowanie terroryzmu na rynku dzieł sztuki i antyków”. Raport podkreślił czynniki podatności, w tym powszechną tajemnicę wokół beneficjentów rzeczywistych i transakcji, subiektywną wycenę, rozmiar rynku i globalny charakter oraz wykorzystanie sektora do przestępstw generujących dochody, w tym fałszerstwa, oszustwa, kradzieży i nielegalnego handlu.
Wytyczne FATF obejmują wskaźniki ryzyka, które podmioty publiczne i prywatne mogą wykorzystać do identyfikacji podejrzanych działań, takich jak wykorzystanie spółek fasadowych i pośredników do ukrycia beneficjentów rzeczywistych, odmowa dostarczenia dokumentacji tożsamości lub źródła środków, płatności od niepowiązanych stron trzecich, transakcje niespójne z profilem klienta, luki w proweniencji oraz przechowywanie we freeportach z częstymi zmianami właścicieli[28][67].
Wnioski
Wykorzystanie rynku sztuki do prania pieniędzy reprezentuje znaczące i ewoluujące zagrożenie dla integralności międzynarodowego systemu finansowego. Unikalne cechy sektora – aktywa wysokiej wartości, subiektywna wycena, tradycyjna nieprzejrzystość, wykorzystanie pośredników i luksusowe freeporty – tworzą wiele podatności, które wyrafinowani przestępcy systematycznie wykorzystują.
Podczas gdy postęp regulacyjny był znaczny w Unii Europejskiej i Wielkiej Brytanii poprzez 5AMLD, 6AMLD i wzmocnione egzekwowanie, ciągła luka regulacyjna Stanów Zjednoczonych tworzy możliwości dla nielegalnych podmiotów do wykorzystania największego rynku sztuki na świecie. Pojawienie się NFT i cyfrowych rynków sztuki wprowadza nowe złożoności, które łączą tradycyjne ryzyko rynku sztuki z anonimowością kryptowalut i szybkimi możliwościami transakcji transgranicznych.
Obowiązki AML dla domów aukcyjnych i handlarzy dziełami sztuki w Polsce
Stosownie do aktualnie obowiązujących przepisów w zakresie przeciwdziałania praniu pieniędzy obowiązki w zakresie AML posiadają także przedsiębiorcy w rozumieniu ustawy z dnia 6 marca 2018 r. – Prawo przedsiębiorców prowadzący działalność polegającą na:
- Obrocie lub pośrednictwie w obrocie dziełami sztuki, przedmiotami kolekcjonerskimi oraz antykami w rozumieniu art. 120 ust. 1 pkt 1–3 ustawy z dnia 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług, w tym gdy działalność taka jest prowadzona:
- w galeriach sztuki lub domach aukcyjnych lub
- z wykorzystaniem wolnego portu rozumianego jako strefa lub pomieszczenie, w których towary są traktowane jako nieznajdujące się na obszarze celnym państw członkowskich lub państw trzecich, w tym z wykorzystaniem wolnego obszaru celnego
- Przechowywaniu dzieł sztuki, przedmiotów kolekcjonerskich oraz antyków w rozumieniu art. 120 ust. 1 pkt 1–3 ustawy z dnia 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług, gdy działalność taka jest prowadzona z wykorzystaniem wolnego portu
– w zakresie transakcji o wartości równej lub przekraczającej równowartość 10 000 euro, bez względu na to, czy transakcja jest przeprowadzana jako pojedyncza operacja, czy kilka operacji, które wydają się ze sobą powiązane.
Usługi Kancelarii dla domów aukcyjnych i handlarzy dziełami sztuki
Kancelaria Skarbiec oferuje kompleksową pomoc dla domów aukcyjnych i osób zajmujących się obrotem dziełami sztuki w:
- Przygotowaniu Procedury przeciwdziałania praniu pieniędzy – opracowanie dokumentacji compliance dostosowanej do specyfiki działalności i wymogów ustawy AML
- Raportowaniu transakcji ponadprogowych – implementacja systemów identyfikacji i raportowania transakcji przekraczających próg 10 000 euro
- Raportowaniu transakcji podejrzanych – wdrożenie procedur identyfikacji red flags i zgłaszania podejrzanych transakcji do GIIF
- Identyfikacji beneficjentów rzeczywistych – procedury weryfikacji UBO zgodnie z wymogami 5AMLD
- Screeningu sankcyjnym – kontrole kontrahentów pod kątem list sankcyjnych i osób zajmujących eksponowane stanowiska polityczne (PEPs)
- Due diligence proweniencji – weryfikacja pochodzenia dzieł sztuki i identyfikacja ryzyka związanego z nielegalnym handlem dobrami kultury
- Audytach compliance – okresowe przeglądy skuteczności wdrożonych procedur AML
- Szkoleniach personelu – prowadzenie szkoleń z zakresu rozpoznawania i raportowania podejrzanych transakcji
- Obronie przed zarzutami prania pieniędzy – reprezentacja w postępowaniach administracyjnych i karnych związanych z naruszeniem przepisów AML
