Przepisy o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy nakładają na radców prawnych, adwokatów i doradców podatkowych obowiązki, które pozostają w fundamentalnym konflikcie z zasadą tajemnicy zawodowej. Ten konflikt nie jest jedynie teoretycznym problemem prawnym, lecz realnym zagrożeniem dla podstawowych gwarancji procesowych i zaufania między klientem a prawnikiem.
Zakres obowiązków AML dla profesjonalistów prawniczych
Zgodnie z polskimi przepisami implementującymi dyrektywy unijne, obowiązki w zakresie przeciwdziałania praniu pieniędzy dotyczą prawników i doradców podatkowych, którzy udzielają pomocy prawnej lub doradztwa podatkowego w związku z:
- Transakcjami kupna lub sprzedaży nieruchomości, firm lub ich części
- Zarządzaniem środkami finansowymi, instrumentami finansowymi lub innymi aktywami klienta
- Zawieraniem umów o prowadzenie rachunków bankowych lub papierów wartościowych oraz działaniami związanymi z prowadzeniem tych rachunków
- Wniesieniem wkładu do spółki kapitałowej lub podniesieniem kapitału zakładowego
- Zakładaniem, prowadzeniem działalności lub zarządzaniem spółkami kapitałowymi lub trustami
Nierozstrzygalny konflikt dóbr prawnie chronionych
Tajemnica obrończa vs. obowiązek raportowania
W listopadzie 2022 roku przedstawiłem tezę, że na styku ustawowego obowiązku do zachowania tajemnicy obrończej i do raportowania transakcji podejrzanych dochodzi do nierozstrzygalnego konfliktu dóbr prawnie chronionych. Sytuacja ta zachodzi, gdy ta sama osoba występuje jako instytucja obowiązana do raportowania, a następnie jako obrońca klienta w związku z zarzutami odnoszącymi się do tych samych transakcji.
Uznając prymat konstytucyjnego prawa do sprawiedliwego procesu należy przyznać słuszność zasadzie, że od zakazu ujawniania tajemnicy obrończej wyjątków być nie może. Równocześnie nie można tworzyć wyjątków od zasady, że instytucje obowiązane mają obowiązek raportować transakcje podejrzane.
Z uwagi na charakter tajemnicy obrończej obowiązek raportowania transakcji podejrzanych ustałby w odniesieniu do prawnika, który stał się obrońcą, ale w zasadzie wykluczone byłoby jego przesłuchanie na okoliczności związane z transakcją. Tworzyłoby to sytuację, w której stosunek obrończy mógłby być nadużywany do ochrony transakcji podejrzanych, powodując że doradca prawny nie może zostać przesłuchany na okoliczności z nimi związane.
Przełom w orzecznictwie TSUE
We wrześniu 2023 roku Trybunał Sprawiedliwości UE przeanalizował cel wprowadzenia przepisów MDR o obowiązkowym raportowaniu schematów podatkowych. TSUE stwierdził, że do realizacji tego celu nie jest konieczny obowiązek raportowania ciążący na adwokacie. Do przekazywania organom informacji zobowiązani są wszyscy pośrednicy, którzy znają jasno określone obowiązki zgłoszeniowe oraz sami podatnicy.
Komisja Europejska pracuje nad zmianami prawa, które zwolnią adwokatów, radców prawnych i doradców podatkowych objętych tajemnicą zawodową z obowiązku raportowania fiskusowi schematów podatkowych. Nowe przepisy zostaną wdrożone również w Polsce.
Już w lutym 2023 roku zwracałem uwagę, że w ostatnich latach w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości UE oraz zagranicznych trybunałów i sądów dostrzegalne jest silne stanowisko wyrażające zdecydowany sprzeciw przeciw przepisom nakładającym na adwokatów, radców prawnych i innych profesjonalnych pełnomocników obowiązek raportowania o schematach podatkowych swoich klientów.
Szczególnie problematyczne jest, że polskie przepisy dopuszczają możliwość zwolnienia doradcy podatkowego z obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej, co stanowi niedopuszczalną ingerencję w chroniony konstytucyjnie i ustawowo przywilej.
Rola prawników jako „profesjonalnych ułatwiaczy” przestępstw finansowych
Raport Transparency International
W grudniu 2023 roku Transparency International opublikowała raport „Jak po cichu przetasować miliony dolarów pomiędzy 400 firm fasadowych rozmieszczonych w 41 krajach”. Raport ten pokazuje, że specjaliści, tacy jak prawnicy, księgowi i dostawcy usług korporacyjnych, odegrali kluczową rolę w transgranicznych programach korupcyjnych.
Transgraniczne przepływy brudnych pieniędzy nie byłyby możliwe, gdyby skorumpowani urzędnicy i przestępcy nie mogli skorzystać z usług podmiotów działających na całym świecie. I choć instytucje finansowe, takie jak banki, znajdowały się w centrum uwagi ze względu na ułatwianie korupcji i prania pieniędzy na dużą skalę, specjaliści pracujący w sektorze niefinansowym – tacy jak księgowi, konsultanci, agenci nieruchomości, prawnicy i dostawcy usług korporacyjnych – często uciekali zarówno przed kontrolą publiczną, jak i regulacyjną.
Wykorzystywali to skorumpowani urzędnicy z całego świata, zatrudniając prawników, agentów zakładania spółek, pośredników w obrocie nieruchomościami i notariuszy na różnych etapach procesu ukrywania, prania i inwestowania nielegalnych zysków.
Głośne sprawy prawników skazanych za pranie pieniędzy
Mark Scott – Piramida Finansowa OneCoin (Stany Zjednoczone)
Mark Scott, były partner prestiżowej kancelarii Locke Lord, został skazany w listopadzie 2019 roku za spisek w celu popełnienia prania pieniędzy i oszustw bankowych związanych z praniem około 400 milionów dolarów z oszustwa kryptowalutowego OneCoin. Scott utworzył serię funduszy inwestycyjnych na Brytyjskich Wyspach Dziewiczych i Kajmanach z offshore’owymi kontami bankowymi, celowo ukrywając źródło środków przed bankami. Za swoje usługi zarobił około 50 milionów dolarów.
W styczniu 2024 roku Scott został skazany na 10 lat więzienia i zobowiązany do przepadku 392 milionów dolarów, wielu kont bankowych, jachtu i dwóch Porsche. Druga Okręgowa Izba Sądu Apelacyjnego potwierdziła jego skazanie w 2025 roku, a Sąd Najwyższy USA odmówił rozpatrzenia jego apelacji.
Kenneth Ravenell – Baltimore (Stany Zjednoczone)
Adwokat obrony z Baltimore Kenneth Ravenell został skazany w grudniu 2021 roku za spisek w celu prania pieniędzy po wykorzystaniu kont escrow swojej kancelarii do prania ponad 1 miliona dolarów dochodów z handlu narkotykami. Między 2009 a 2017 rokiem Ravenell świadczył usługi prawne i finansowe dla lidera organizacji dystrybucji marihuany, przyjmując dochody narkotykowe i wykorzystując konta bankowe swojej firmy do dokonywania płatności, jednocześnie ukrywając źródło środków.
Ravenell został skazany na 57 miesięcy więzienia w czerwcu 2022 roku. Czwarta Okręgowa Izba Sądu Apelacyjnego potwierdziła jego skazanie w 2023 roku, a Sąd Najwyższy USA odmówił rozpatrzenia jego apelacji w 2024 roku.
Robert Wise – sankcje wobec rosyjskich oligarchów (Stany Zjednoczone)
Nowojorski adwokat Robert Wise przyznał się w kwietniu 2023 roku do spisku w celu popełnienia międzynarodowego prania pieniędzy za pomoc sankcjonowanemu rosyjskiemu oligarsze Viktorowi Vekselbergowi. Wise pomógł długoletniemu współpracownikowi Vekselbierga w dokonaniu około 3,8 miliona dolarów płatności na utrzymanie sześciu luksusowych nieruchomości w Nowym Jorku i na Florydzie po tym, jak Vekselberg został objęty sankcjami w 2018 roku.
Wise otrzymał około 90 przelewów bankowych o łącznej wartości 18,5 miliona dolarów na swoje Interest on Lawyer’s Trust Account (IOLTA) przed sankcjami i około 25 przelewów o łącznej wartości 3,8 miliona dolarów po sankcjach. Za swoje usługi zgarnął prawie 4 miliony dolarów. Wise zgodził się na przepadek ponad 3,7 miliona dolarów.
Ross McKay – Manchester (Wielka Brytania)
Adwokat z Manchesteru Ross McKay został skazany w styczniu 2019 roku na siedem lat więzienia za trzy zarzuty prania pieniędzy. McKay działał jako prawnik „pierwszego wyboru” dla gangu przestępczego, świadcząc usługi dla ponad 80 transakcji nieruchomościowych związanych z dochodami z handlu narkotykami, uchylania się od opodatkowania i oszustw hipotecznych.
McKay ułatwiał transakcje, w których depozyty z nielegalnych źródeł były ukrywane przed pożyczkodawcami, wnioski hipoteczne wykorzystywały nominatów zamiast prawdziwych nabywców, a dochody były drastycznie zawyżane. Sędzia Timothy Smith zauważył, że „zewnętrzny pokaz profesjonalizmu McKaya był farsą” i że „pozwolił na uzyskanie mienia przestępczego i pomagał tym ludziom w zorganizowanej przestępczości”. McKay został następnie wykreślony z listy zawodowej przez Solicitors Disciplinary Tribunal.
Neil Bolton – Stockport (Wielka Brytania)
Brytyjski solicitor Neil Richard Bolton został skazany w październiku 2017 roku na dziewięć miesięcy więzienia za siedem zarzutów nieprzestrzegania przepisów o praniu pieniędzy i jeden zarzut nieujawnienia swoich podejrzeń. Podczas pracy w firmie Harvey Roberts w Stockport Bolton obsługiwał liczne transakcje konwejansingu dla przestępców później skazanych za handel narkotykami, oszustwa hipoteczne i pranie pieniędzy.
Sędzia Field zauważył, że Bolton „nie podjął poważnej próby przestrzegania przepisów” i pomógł swojemu klientowi wyprać 400 000 funtów. Wiele akt brakowało dokumentów tożsamości lub odpowiedniego dowodu tożsamości. Bolton został wykreślony z listy zawodowej w 2018 roku.
Kontrowersyjne kwestie praktyczne
Płatności od klientów ze środków pochodzących z przestępstwa
We wrześniu 2023 roku ze skargi złożonej przez firmę FTX wynikło, że Sam Bankman-Fried płaci swoim obrońcom w sprawach karnych milionami dolarów sprzeniewierzonymi FTX. Ponieważ założyciel FTX stracił większość swojej fortuny, pojawiły się pytania, w jaki sposób finansuje swoją obronę.
Bankman-Fried przelał 10 milionów dolarów z konta wymiany FTX w USA na konto prowadzone na własne nazwisko, a następnie przekazał tę samą kwotę na konto FTX swojego ojca, profesora Joe Bankmana ze Stanford. Powstaje fundamentalne pytanie: czy klient może płacić prawnikowi za obronę w sprawie karnej ze środków, które pozyskał w drodze czynu zabronionego?
Zarzut pomocnictwa przy praniu pieniędzy za doradztwo prawne
W sierpniu 2023 roku do sądu w San Francisco wpłynął pozew zbiorowy przeciwko kancelarii prawnej zajmującej się obsługą upadłej giełdy kryptowalut FTX. Kancelaria ta reklamowała się jako podmiot „na czele rewolucji Blockchain”.
Pozew zbiorowy ocenia jednak rolę tej kancelarii znacznie bardziej krytycznie. Kancelaria świadczyła usługi na rzecz podmiotów Grupy FTX, które wybiegały poza to, co firma prawnicza powinna zapewniać. Prawnicy mieli być chętni do tworzenia nie tylko kreatywnych, ale i nielegalnych strategii. Kancelaria pomogła założyć tajne podmioty, za pośrednictwem których Bankman-Fried i insiderzy FTX dokonywali oszustw, oraz doradzała przy strukturyzowanych przejęciach przez FTX US w celu obejścia kontroli regulacyjnej.
Ujawnienie informacji klientowi o prowadzonym dochodzeniu
W listopadzie 2023 roku brytyjskie Biuro ds. Poważnych Nadużyć Finansowych (SFO) pomyślnie skazało radcę prawnego za ujawnienie poufnych informacji dotyczących dochodzenia i sfałszowanie dokumentu prawnego w celu wprowadzenia śledczych w błąd. Był to pierwszy prawnik postawiony przed SFO w stan oskarżenia za „przekazanie” klientowi informacji o dochodzeniu dotyczącym prania pieniędzy.
Adwokaci mają prawny obowiązek nie udostępniać swoim klientom szczegółów takich dochodzeń. Prawnik pełnił w firmie także obowiązki specjalisty ds. zgłaszania przypadków prania pieniędzy, co oznaczało, że był odpowiedzialny za zgłaszanie władzom wszelkich podejrzeń. Pomimo tego prawnik natychmiast skontaktował się z klientem, aby poinformować go o dochodzeniu, a następnie spotykał się z nim wielokrotnie w ciągu pięciu miesięcy, w tym podróżując na Maltę, aby omówić sprawę.
Bezpieczeństwo depozytów radcowskich i adwokackich
W październiku 2023 roku wyszło na jaw, że były szef grupy kancelarii Axiom Ince przyznał, że wykorzystał pieniądze klientów do finansowania przejęć. Klienci powierzyli kancelarii prawnej 64 mln funtów. Pieniądze zniknęły.
Partner zarządzający Pragnesh Modhwadia potwierdził w oświadczeniu pod przysięgą, że wydano w większości 64 miliony funtów pobrane z kont klientów. Za te pieniądze zakupiono sześć nieruchomości i sfinansowano prace budowlane w kolejnych siedmiu.
Simon Passfield z Axiom Ince stwierdził, że na dzień 30 czerwca na koncie klienta zniknęło „co najmniej” 57 milionów funtów i od tego czasu miały miejsce kolejne trzy przelewy o łącznej wartości 7 milionów funtów. Passfield stwierdził, że oświadczenie zawierało „zdumiewająco szczere przyznanie się”, że „nie przekazano ani jednego grosza”.
Ten przypadek rodzi fundamentalne pytanie: czy depozyt radcowski i depozyt adwokacki są zawsze bezpieczne?
Rekordowe kary dla kancelarii prawnych
Clyde & Co – £500,000 (Wielka Brytania)
Wiodąca londyńska firma Clyde & Co została ukarana przez Solicitors Disciplinary Tribunal kwotą 500 000 funtów w styczniu 2024 roku – najwyższą kiedykolwiek nałożoną kwotą – za przestępstwa związane z praniem pieniędzy. Firma przyznała, że w odniesieniu do 14 transakcji żeglugowych nie przeprowadziła odpowiedniego due diligence wobec firmy i nie przeprowadziła odpowiedniego bieżącego monitoringu.
Były partner Edward Mills-Webb został ukarany grzywną 11 900 funtów za istotny wkład w te niepowodzenia. Trybunał stwierdził, że niepowodzenia były „szczególnie rażące”, ponieważ Clyde & Co była „dużą i, poprzednio, renomowaną firmą”. To była druga główna sankcja AML dla Clyde & Co; firma została wcześniej ukarana kwotą 50 000 funtów w 2017 roku za pozwolenie, aby jej konto klienta było używane jako ułatwienie bankowe i naruszenie zasad AML.
Mishcon de Reya – £232,500 (Wielka Brytania)
Głośna londyńska firma Mishcon de Reya zgodziła się zapłacić 232 500 funtów w 2022 roku – jedna z największych grzywien kiedykolwiek nałożonych przez SRA – za wielokrotne naruszenia AML. Firma przyznała się do niepowodzenia w zabezpieczeniu odpowiedniego due diligence dla czterech powiązanych klientów, zagubienia dowodów przeprowadzonej należytej staranności, zapewnienia nieodpowiedniego szkolenia dla partnera odpowiedzialnego za zgodność z AML oraz niewłaściwego transferu środków z księgi klienta.
Praca dotyczyła dwóch indywidualnych klientów i pojazdów korporacyjnych z nimi powiązanych między wrześniem 2015 a kwietniem 2017 roku, odnosząc się do planowania aktywów i proponowanych przejęć w jurysdykcjach wysokiego ryzyka.
William Joseph Harris – wykreślenie z listy zawodowej (Wielka Brytania)
Indywidualny praktyk William Joseph Harris został wykreślony z listy zawodowej i zobowiązany do zapłaty kosztów w wysokości 29 775 funtów w sierpniu 2025 roku za „powszechną i fundamentalną niezgodność” z przepisami o praniu pieniędzy przez okres sześciu lat. Między styczniem 2022 a wrześniem 2023 roku Harris nie przeprowadził odpowiedniego due diligence klientów ani kontroli źródła środków dla 63 klientów konwejansingu reprezentujących 8,8 miliona funtów wartości transakcji.
Harris przyznał, że nie wiedział, czym jest ogólnofirmowa ocena ryzyka, pomimo nieuczciwego zadeklarowania SRA w grudniu 2019 roku, że taka ocena była na miejscu. Trybunał stwierdził, że „podatność firmy na pranie pieniędzy i finansowanie terroryzmu, podkreślona przez 8,8 mln funtów w niezweryfikowanych środkach, stanowiła bezpośrednie zagrożenie dla integralności zawodu prawniczego i bezpieczeństwa publicznego”. Harris nie zwrócił również ponad 102 000 funtów pozostałych sald klienckich 54 klientom.
Wnioski
Praktyka ostatnich lat jednoznacznie pokazuje, że:
- Organy regulacyjne w UK i USA znacząco zwiększyły egzekwowanie przepisów AML wobec profesjonalistów prawniczych, z SRA nakładającym rekordowe grzywny i prowadzącym znacznie więcej inspekcji.
- Prawnicy, którzy aktywnie uczestniczą w schematach prania pieniędzy, ponoszą surowe kary kryminalne, w tym długie wyroki więzienia i znaczne przepadki mienia. Skazania skutkowały wyrokami więzienia od 9 miesięcy do 10 lat.
- Prawnicy, którzy nie zgłaszają podejrzanych transakcji lub nie utrzymują odpowiednich procedur AML, narażają się na oskarżenia karne zgodnie ze statutami takimi jak Section 330 of the Proceeds of Crime Act 2002 (UK) lub naruszenia BSA (USA) oraz sankcje regulacyjne, w tym wykreślenie z listy zawodowej lub znaczne grzywny.
- Nierozstrzygalny konflikt między tajemnicą zawodową a obowiązkiem raportowania pozostaje fundamentalnym problemem, który wymaga systemowego rozwiązania ustawodawcy, a nie ad hoc interpretacji przez organy regulacyjne.
